EXPLOSEUM to unikalny na skalę światową przykład architektury przemysłowej zachowanej w praktycznie niezmienionym kształcie od czasów II wojny światowej.Zaadoptowane na potrzeby turystyczne obiekty to część jednej z największych fabryk zbrojeniowych, w przeszłości przeznaczonych do zadań militarnych III Rzeszy.

Zapraszamy do uczestnictwa w wyjątkowej lekcji historii!

Exploseum – jedyne takie miejsce w Europie:

• kompleks zawiera autentyczny ciąg technologiczny, stanowiący dawną linię strefy produkcji nitrogliceryny
• wyjątkowa lokalizacja na skraju Puszczy Bydgoskiej
• trasa zwiedzania to niemal 2 km ciąg wielopoziomowych nadziemnych i podziemnych tuneli

Przemierzając tunelami pofabryczne wnętrza, można zobaczyć, posłuchać i dotknąć wszystkiego, co związane z historią zakładów, przemysłem zbrojeniowym, niewolniczą pracą ludzi. Ikonografia, multimedia, interaktywne rozwiązania posłużyły do stworzenia opowieści o fabryce DAG Bromberg.

Efektem zainteresowania historią tajemniczych obiektów, wzmożonego zwłaszcza w ostatnich latach za sprawą bydgoskich środowisk miłośników techniki i wojskowości, była inicjatywa władz miejskich w kierunku zorganizowania placówki muzealno-turystycznej. Zadanie stworzenia skansenu architektury przemysłowej i trasy turystycznej na terenie tzw. NGL-Betrieb – strefy produkcji nitrogliceryny powierzono Muzeum Okręgowemu im. Leona Wyczółkowskiego. Inicjatywa trafiła na listę projektów kluczowych Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego 2007-2011, umożliwiającego sfinansowanie przedsięwzięcia z funduszy Unii Europejskiej. W jednej z dwóch linii produkcyjnych nitrogliceryny powstało EXPLOSEUM – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg.

Inwestycja na terenie strefy NGL, mająca na celu stworzenie EXPLOSEUM, była prowadzona przez Urząd Miasta Bydgoszczy. Projekt architektoniczny wykonała gdyńska pracownia Kleczkowski – Architekt, zaś projekt koncepcyjny aranżacji przestrzeni ekspozycyjnej, którego podstawą merytoryczną był scenariusz Muzeum Okręgowego (Dział Architektury Przemysłowej) – warszawskie studio Stage & Design. Wykonawstwo robót budowlanych, projekt wykonawczy i wykonawstwo ekspozycji powierzono bydgoskiej firmie budowlanej Kontbud.

W pustych wnętrzach siedmiu budynków fabrycznych, ograbionych niegdyś z aparatury przez Armię Czerwoną, znajdują się ekspozycje muzealne, poświęcone zagadnieniom związanym z historią zakładów. Nowoczesne środki przekazu, oparte o ikonografię, multimedia i rozwiązania interaktywne, posłużyły do stworzenia opowieści o fabryce DAG Bromberg, produkcji niebezpiecznej nitrogliceryny, niewolniczej pracy tysięcy ludzi, konspiracji i sabotażu. Pozyskane z róźnych źródeł materiały posłużyły jako punkt wyjścia do stworzenia szczegółowego scenariusza merytorycznego, podziału tematycznego oraz koncepcji wizualnej ekspozycji.

Opowieść o dziejach przedsiębiorstwa DAG rozpoczyna biografia założyciela firmy. W skład ekspozycji weszły m.in. portrety rodzinne oraz multimedialne drzewo genealogiczne poświęcone dynastii Noblów i ich współczesnym potomkom. Można się tez dowiedzieć, która z monet euro ma związek z postacią słynnego Szweda. Istotnym elementem tej części ekspozycji jest historia Nagrody Nobla, a w ramach prezentowanych wątków poznamy treść testamentu wynalazcy oraz mało znane polonica związane z tym najwyższym wyróżnieniem w nauce.

Prawie zupełnie nieznana w polskiej literaturze przedmiotu historia przedsiębiorstwa DAG została opracowana w oparciu o materiały zgromadzone dzięki kontaktom z badaczami niemieckimi. Na ekspozycji znajdują się m.in. plany i zdjęcia archiwalne wczesnych fabryk DAG, postaci związanych z wczesną historią firmy oraz wiele interesujących informacji historycznych.

Najciemniejszy, a jednocześnie najbardziej lukratywny rozdział historii przedsiębiorstwa został zilustrowany za pomocą archiwalnych filmów, fotografii i dokumentów. Ekspozycję wzbogaciły współczesne zdjęcia pozostałości po dawnych fabrykach DAG oraz galeria zdjęć głównej siedziby we Frankfurcie.

W zbiorach Muzeum Okręgowego znajduje się ponad tysiąc dokumentów i planów, przekazanych w 2009 przez prof. Johannesa Preussa z uniwersytetu w Moguncji. Wśród nich znajdują się materiały dotyczące zupełnie dotąd nieznanych aspektów i szczegółów funkcjonowania fabryki. Najciekawsze materiały, opatrzone tłumaczeniem i komentarzem historycznym, znalazły się na ekspozycji, pomyślanej jako linia chronologiczna zakładów. Uzupełnieniem całości jest wielkoformatowa mapa lotnicza fabryki z 1944 roku, a także projekty dokumentacji technicznej, przekazane przez Jarosława Butkiewicza.

Multimedialna, interaktywna ekspozycja wprowadzi w tajniki produkcji nitrogliceryny, wzbogacone galerią archiwalnych fotografii urządzeń produkcyjnych z XIX wieku.

Kubatura największego z budynków strefy NGL – budynku denitracji kwasów – pozwala na szerokie omówienie historii broni i uzbrojenia. Podstawą ekspozycji są repliki broni palnej (m.in. replika cieżkiego karabinu maszynowego Browning wz. 30). Na ekspozycji znajdują się również makiety średniowiecznych makiet oblężniczych oraz multimedialne animacje.

Historia prochu czarnego oraz nowoczesnych materiałow wybuchowych XIX i XX wieku jest oparta o multimedialne prezentacje, ryciny maszyn i urządzeń oraz fotografie z wnętrz produkcyjnych.

To wieloaspektowe zagadnienie jest reprezentowane w zbiorach Muzeum przez liczne dokumenty, plakaty i fotografie. Wśród materiałów prezentowanych na ekspozycji znajdują się m.in. ausweisy pracownicze, karty osobowe bydgoszczan pracujących w DAG Allendorf oraz unikatowe fotografie ukazujące pracę w zakładach DAG. O pracy w hitlerowskich zakładach przemysłowych informują również materiały filmowe, powstające na potrzeby propagandy III Rzeszy. Integralną częścią ekspozycji jest praca przymusowa w zakładach DAG Bromberg. Multimedialna ekspozycja składa się m.in. ze wspomnień byłych pracowników w postaci audiowizualnej. Nie zabrakło również eksponatów ze zbiorów Muzeum, z których do najciekawszych należą metalowe tabliczki identyfikacyjne z danymi osobowymi pracowników, legitymacje i przepustki zakładowe, oryginalny dokument informujący o powołaniu obozu karnego na terenie zakładu. Z Muzeum Stutthof w Sztutowie pochodzi natomiast rozkaz komendanta obozu Stutthof o utworzeniu podobozu w Łęgnowie, a także lista transportowa, obejmująca tysiąc nazwisk Żydówek skierowanych do pracy w DAG Bromberg.

Najciekawszy i najbardziej bohaterski z tematów podejmowanych w EXPLOSEUM to działalność konspiracyjno-sabotażowa polskich robotników przymusowych. Konspiracyjne zadania wywiadowcze przeprowadzał m.in. na ofensywny wywiad dalekiego zasięgu Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej (Armii Krajowej). W ciągu 1941-1943do Warszawy napływały liczne meldunki z Bydgoszczy. Ukazują one stopniowe rozpracowywanie obiektu przez struktury AK oraz dostarczają szeregu cennych informacji. Raporty te, zgromadzone w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, znajdują się na ekspozycji. Ponadto zobaczyć można galerię członków konspiracji, opatrzoną informacjami biograficznymi – materiały pozyskano w ramach współpracy z Archiwum Armii Krajowej w Toruniu.

Niezależnie od ekspozycji zagadnień tematycznych, ciekawostką i niewątpliwą atrakcją EXPLOSEUM są EXPLONATY – różnego rodzaju przedmioty, odnalezione w 2009 roku w ramach prac wykopaliskowych na strefie NGL. Obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Okręgowego. Wśród rozmieszczonych we wszystkich budynkach EXPLONATÓW można zobaczyć m.in. talerz z sygnaturą DAG, naczynia laboratoryjne, żetony narzędziowe, elementy uzbrojenia i amunicji, a nawet radziecką gwiazdę.