Dział Etnografii Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy powołany został w 1986 r. Budując kolekcję założono, że należy zgromadzić jak najpełniejszy zestaw przedmiotów prezentujących najważniejsze dziedziny tradycyjnej kultury ludowej Pałuk, Kujaw, Kociewia, Borów Tucholskich, Krajny i Kaszub oraz dokumentować współczesną twórczość ludową i naiwną.

Nabywanie zabytków następowało głównie podczas terenowych eksploracji, a także poprzez zakupy dzieł z konkursów i wystaw, odbywających się w wymienionych wyżej regionach lub bezpośrednio od artystów ludowych. Stopniowo kształtowały się poszczególne dziedziny zbiorów: przedmioty należące do materialnego inwentarza wiejskich gospodarstw, ubiory i tkaniny, sztuka ludowa i nieprofesjonalna, wyroby zdobnicze oraz archiwalia. Jednocześnie kompletowano dokumentację etnograficzną, obejmującą wiedzę z zakresu zagadnień kultury materialnej, duchowej i społecznej w postaci kart wywiadów, kartoteki tekstowej twórców ludowych, kartoteki bibliograficznej i fotograficznej.

Liczba muzealiów etnograficznych, pochodzących głównie z XIX i XX w., wynosi ponad 3000 pozycji. Przedmiotem działalności kolekcjonerskiej jest szeroko rozumiana dziedzina kultury materialnej obrazująca życie codzienne, pracę na roli i w gospodarstwie ludności wiejskiej. Od początku zaczęto także gromadzić urządzenia i wytwory warsztatów rzemieślniczych.

Na szczególne wyróżnienie zasługują zabytki związane z kowalstwem. Cenny jest zbiór sprzętów i narzędzi stanowiących urządzenie kuźni, obejmuje on m.in.: zestaw do podkuwania koni, imadła, kowadła, miechy, komplet młotów i kleszczy. Znaczącym nabytkiem w tej dziedzinie jest wyposażenie XIX-wiecznej kuźni z Dziedna na Krajnie.

Liczny zespół muzealiów stanowią wyroby użytkowe wykonane przez kowali, m.in.: grzebienie do lnu, sierpy, młoty, podkowy, lemiesze. O wielkich umiejętnościach dawnych mistrzów i starej tradycji zdobniczej świadczą kowalskie wyroby artystyczne – kraty do okienek spichrzy czy wiatrowskazy.

Dużą grupę przedmiotów rzemieślniczych tworzą przyrządy do obróbki drewna – stolarskie, ciesielskie, bednarskie, m.in. ławy stolarskie, strugi, piły i imadła. Oprócz wyposażenia warsztatów w zbiorach znajdują się także wytwory rzemieślnicze, np. naczynia klepkowe, masielnice tłuczkowe i wirnikowe, beczki. Bardzo ciekawym urządzeniem jest XIX-wieczna pedałowa tokarka do drewna, zaopatrzona w koło zamachowe, z dawnej stolarni Ludwika Kozeka z Malic koło Kcyni.

Garncarstwo jest jednym z rzemiosł ludowych, które jeszcze do początku XX w. było ogromnie popularne. Niegdyś zapotrzebowanie na tego typu wyroby, zwłaszcza na wsi, było znaczne. Powolny upadek tego rzemiosła rozpoczął się w 2 poł. XX w., z chwilą rozpowszechnienia się na wsiach i w małych miasteczkach naczyń fabrycznych. Garncarstwo w wielu regionach Polski, np. na Kujawach należy obecnie już do przeszłości, tym bardziej cenne są muzealia dokumentujące istnienie tej ważnej umiejętności, towarzyszącej człowiekowi niemal od zarania dziejów. Garncarstwo kujawskie w bydgoskich zbiorach etnograficznych pochodzi ze znaczących ośrodków: z Lubienia Kujawskiego – wyroby rodziny Stępowskich, z Kowala – prace Hipolita Plichtowicza i Jerzego Mularskiego. Ciekawym nabytkiem jest również kolekcja kujawskiego fajansu współczesnego z fabryki włocławskiej.

Oryginalną ceramikę kaszubską reprezentują wyroby Franciszka i Ryszarda Neclów ze znanego warsztatu w Chmielnie, działającego już od 1907 r. do dnia dzisiejszego.

Wyroby plecionkarskie, w dużej mierze z terenu Borów Tucholskich, to nie tylko różnymi technikami wykonane z korzeni, wikliny i słomy kosze rozmaitego kształtu i przeznaczenia, ale i miarki na zboże lub mąkę, miski, tace, ule, kobiałki do garowania ciasta chlebowego.

Dział dysponuje również urządzeniami do obróbki lnu: kołowrotkami, międlicami, cierlicami, szczotkami, motowidłami, a także narzędziami rymarskimi, takimi jak: ławy, imadła, przebijaki i noże do skóry.

Spośród przedmiotów używanych dawniej w rolnictwie wyróżnić można wykonane z drewna: brony, cepy, wialnię do zboża, kosy, sierpy, uprząż końską i chomąta. Ponadto w zbiorach znajdują się obiekty związane z rybołówstwem – sieci, wiersze oraz z pszczelarstwem – ule słomiane i drewniane.

Z przechowywaniem i przetwarzaniem pokarmu łączą się reprezentowane w zbiorach: żarna, szatkownice do kapusty, prasy do sera, urządzenia do wyrobu masła, cedzaki, garnki gliniane i żelazne oraz sprzęt do wyrobu ciasta i wypieku chleba, misy, koponki, łopatki, łyżki, prasa do wyciskania soku z owoców i warzyw.

W zestawie sprzętów domowych zwraca uwagę kolekcja przyrządów do utrzymywania czystości – rozmaitego typu żelazka na duszę i węgiel, maglownice do bielizny, pralki beczkowe, magle ręczne w obudowie poziomej i pionowej itp.

Z wyposażeniem wnętrza związane są przede wszystkim meble. Do najefektowniejszych zabytków w tym zakresie należą polichromowane XIX-wieczne sprzęty kaszubskie, kujawskie, pałuckie i kociewskie. Bogactwem zdobienia wyróżnia się kaszubskie krzesło z poł. XIX w. w kształcie zbliżone do renesansowego fotela. Z kolei jednodrzwiowa, sześcioboczna szafa kaszubska z 1871 r. z Lubni, stanowi przykład bogatej dekoracji w stylu barokowym, z wielością elementów zdobniczych. Najważniejszym, najbardziej reprezentacyjnym sprzętem w izbie chłopskiej była malowana skrzynia wianowa, stawiana na widocznym miejscu. W skrzyni przechowywano ubiór, cenniejsze rodzinne mienie oraz wyprawę panny młodej. W powszechnym użyciu na wsi sprzęty te pojawiły się w XVIII w. Kolekcja posiadanych skrzyń ukazuje bogactwo zdobnictwa i różnorodność tworzonych kompozycji. Skrzynię kociewską z 1856 r. ze Starej Rzeki, zdobią bukiety czerwonych kwiatów w wymyślnych wazach. Jednopolowa skrzynia kaszubska z 1895 r. z Leśna, dekorowana jest giętką, rozwidloną gałązką z kwiatami tulipana, w białym dwuusznym koszyczku. Zachwycają barwnością trójpolowe skrzynie kujawskie z kwiecistymi arkadowymi polami, dekoracyjnie obwiedzionymi listwami. Wymienić można ponadto rozsuwane łóżka, stoły, kufry, półki ścienne, komodę oraz szafę ubraniową z Pałuk, zwieńczoną faliście wyciętą koroną.

W dawnych wiejskich wnętrzach mieszkalnych dbałość o estetykę wyrażała się nie tylko w zdobieniu sprzętów i przedmiotów codziennego użytku, lecz i w bogatym dekorowaniu izb sztucznymi kwiatami, słomianymi pająkami, tkaninami oraz obrazami.

Najpełniejszy jest zbiór form zdobnictwa pałuckich wnętrz mieszkalnych, wykonanych ze słomy, bibułki, krepy i suszonych ziół, jak: pająki, wianki, rózgi, bukiety kwiatów, ramy do obrazów oraz wycinanki z papieru do dekoracji okien i półek. Z obrzędowych rekwizytów roślinnych Muzeum posiada kropidła oraz ozdoby żniwne ze słomy – plotki. Szczególnie wyróżniają się w tej dziedzinie prace Jadwigi Bołki z Szubina i jej zespołu.

Zasadniczą część zbioru tkanin stanowią bogato zdobione haftem, współczesne rekonstrukcje świątecznych strojów regionalnych: pałuckich i kujawskich oraz tzw. kaszubskie stroje świetlicowe. W etnograficznej kolekcji muzeum znajdują się wspaniale haftowane części ubiorów ludowych: koszule, kryzy, podspódniki białe i czerwone, tzw. „piekielnice” oraz fartuchy, a także szczególnie piękne kobiece nakrycia głowy: pałuckie czepce z bandami, kujawskie kopki i kaszubskie złotogłowia. Te ostatnie powstawały z aksamitu lub jedwabiu, zdobionego zazwyczaj ornamentem roślinnym (palmety, tulipany, owoce granatu, dzwonki, lilie, stokrocie) haftowanym metalowymi nićmi w kolorze złotym i srebrnym – stąd nazwa złotnice lub złotogłowia. Obecnie artystki adaptują dawne wzory haftu na współczesne formy użytkowe: serwety, obrusy, makaty i chusty. Tkaniny te zostały pozyskane przede wszystkim drogą zakupów pokonkursowych na Pałukach i w Borach Tucholskich. Kilkadziesiąt pozycji w zbiorze tkanin to, pochodzące z początku XX w., elementy bielizny kobiecej i męskiej z terenu Kociewia oraz szydełkowe koronki – firanki do okien i ozdoby półek kredensowych.

Znaczącą część kolekcji stanowi plastyka ludowa – rzeźba, malarstwo, przedmioty związane z obrzędami, instrumenty muzyczne i wyroby zdobnicze. Na uwagę zasługują obrazy sakralne z końca XIX w. wykonane z masy plastycznej i suszonych ziół oraz prace współcześnie malowane na szkle z terenu Kaszub.

W zbiorach znajdują się również dzieła Teofila Ociepki, najsłynniejszego, obok Nikifora, polskiego malarza „naiwnego”, artysty, który pod koniec życia na stałe związał się z Bydgoszczą i tu spoczywa. Oryginalna sztuka tego malarza, mająca według jego zamierzeń stanowić wykładnię prawd uniwersalnych, łączących różne religie, magię, proroctwa oraz sny, jest reprezentowana w dziale przez pięć obrazów.

Z Pałuk pochodzą m.in. kolekcje rzeźb najważniejszych twórców ludowych: Stefana Boguszyńskiego, Władysławy Adryanowej, Piotra Wolińskiego, Czesława Wętkowskiego i Teodora Kupsia; z Kaszub: Józefa Chełmowskiego; z Borów Tucholskich: Zygmunta Kędzierskiego. Z grona znaczących twórców kujawskich reprezentowani są: Jan Centkowski, Antoni Chynek, Feliks Maik, Karol Ziomko i Jan Durkiewicz. Bardzo cenny jest zestaw glinianych figurek Klary Prillowej, wybitnej rzeźbiarki i niezwykłej animatorki życia kulturalnego w Kcyni w 2 poł. XX w.

Odrębną grupę obiektów tworzą rzeźbione ptaki, mające niegdyś symboliczne znaczenie, później już tylko służące do ozdoby wnętrz: ażurowe pawie Józefa Skawińskiego i barwnie malowane różnorodne ptaki Eugeniusza Jędrzejczaka, Teodora Kupsia, Zygmunta Folegi oraz Stanisława Rekowskiego.

O atrakcyjności posiadanych w zbiorach zabawek, głównie drewnianych, takich jak: konie na biegunach, motylki na kółkach, bryczki, miniaturowe mebelki, itp., decyduje różnorodność, prostota form, żywa kolorystyka oraz umiejętnie połączona funkcja rozrywkowa z dydaktyczną.

Archiwalia obejmują głównie materiał ikonograficzny, np. dokumentację fotograficzną twórców ludowych, zespołów folklorystycznych i wydarzeń związanych z kulturą ludową.

Do rozwoju działu przyczynia się współpraca z wieloma instytucjami muzealnymi i organizacjami kulturalnymi, w tym z Oddziałem Bydgosko-Toruńskim Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Należący do niego artyści wielokrotnie uczestniczyli w organizowanych przez dział i cieszących się olbrzymim zainteresowaniem kiermaszach rękodzieła i sztuki ludowej.

Wymienione obszary działalności Działu Etnografii służą przede wszystkim popularyzacji zbiorów, które jako wytwory będące świadectwem dokonujących się na przestrzeni wieków zmian w kulturze, nie stanowią jedynie „skansenu” zunifikowanych i ahistorycznych obiektów, lecz żywe i trwałe źródło tożsamości kulturowej, budujące poczucie zakorzenienia i świadomość lokalnej odrębności.

W roku 2021 w wyniku zmian w strukturze organizacyjnej Muzeum Okręgowego Dział Etnografii został przemianowany na Pracownię Etnograficzną, którą włączono w struktury Działu Historii.