Sala dawnego refektarza

KLASZTOR

Na bydgoskim Przedmieściu Gdańskim od połowy XV w. funkcjonował szpitalny kościół pw. św. Ducha. Pełnił on funkcję przytułku dla chorych i ubogich. Po drugiej stronie Brdy od 1480 r. działał klasztor bernardynów. Wraz z zakonnikami w staropolskiej Bydgoszczy pojawiły się z czasem pierwsze przedstawicielki żeńskiej linii tego konwentu zwane – analogicznie – bernardynkami. Siostry te składały śluby posłuszeństwa i czystości.

Właściwa historia klasztoru żeńskiego na bydgoskim Przedmieściu Gdańskim zaczyna się w 1614 r. W tym okresie do biskupa włocławskiego Wawrzyńca Gembickiego oraz króla Zygmunta III Wazy zwrócili się z prośbą o zgodę na osadzenie bernardynek nad Brdą: wojewodzina kaliska Zofia z Potulic Czarnkowska, Andrzej Rozdrażewski oraz kasztelan kaliski Kasper Zebrzydowski z Więcborka. W kolejnych miesiącach trwały prace koncepcyjne.

15 maja 1615 r. Papież Paweł V potwierdził fundację konwentu w Bydgoszczy i powołał Zofię Annę Smoszewską z Rozdrażewa na pierwszą przełożoną zgromadzenia. Posiadała ona już wtedy znaczące doświadczenie i zasługi w życiu zakonnym. Po śmierci męża w 1592 r. wstąpiła w szeregi poznańskich bernardynek. Pierwsza przełożona bydgoskiego konwentu przybyła nad Brdę w lipcu 1615 r. w towarzystwie dwóch sióstr. Tymczasową siedzibą mniszek miał stać się budynek przy kościele św. Idziego, jednak szybko rozpoczęto prace nad budową kompleksu zakonnego na Przedmieściu Gdańskim.

Wspomniany już Andrzej Rozdrażewski (brat ksieni) był jednym z głównych donatorów bydgoskiego klasztoru. O jego uposażenie mieli troszczyć się również przedstawiciele elit mieszczańskich grodu nad Brdą i okoliczna szlachta. Budynki klasztorne powstawały w latach 1615-1618. W tym okresie rozbudowywano także szpitalny kościół św. Ducha. Jego uroczysta konsekracja miała miejsce trzy dekady później, w 1645 r. Świątyni nadano wówczas nowych patronów: św. Klarę, św. Barbarę oraz św. Wojciecha. Zakonnice bernardynki z Przedmieścia Gdańskiego zaczęto nazywać potocznie w Bydgoszczy „klaryskami”. To określenie przylgnęło do nich, jak i do kościoła na stałe.

Zabudowania klasztorne były rozbudowywane i remontowane na przestrzeni XVII-XIX w. W kompleksie znajdowały się m.in. dormitoria, cele, refektarz, kapitularz (sala zebrań), biblioteka (według spisu z wizytacji w 1760 r. licząca 168 pozycji), kuchnia, spiżarnia, stajnie, wozownie, gorzelnia, browar, latryna, budynki gospodarcze. Od północy i wschodu zabudowań rozciągały się obszerne ogrody zakonne ze stawami rybnymi.

Z dokumentów dowiadujemy się, że liczba klarysek wahała się od kilku do dwudziestu maksymalnie. W momencie podporządkowania Bydgoszczy Królestwu Pruskiemu w 1772 r. w klasztorze przebywało 16 sióstr. W 1834 r. rozpoczął się proces kasaty zakonu. Los klasztoru i kościoła przypieczętowano dekretem z 18 kwietnia 1835, w wyniku którego ostatnie cztery klaryski zostały przesiedlone do Gniezna.

SZPITAL

Zarząd magistratu przeznaczył dość szybko zabudowania klasztorne na szpital miejski. W latach 60. i 70. XIX w. przeprowadzono znaczące prace związane z przebudową i rozbudową gmachu. W 1878 r. główny budynek poklasztorny otrzymał charakterystyczną neomanierystyczną fasadę, którą możemy podziwiać do dzisiaj. W 1897 r. szpital wyposażono  w pierwszy w Bydgoszczy aparat rentgenowski. Lecznica przy ul. Gdańskiej 4 funkcjonowała do lat 30. XX w., kiedy to wybudowany został nowy szpital miejski na Bielawkach.

Inny los spotkał kościół klarysek. Administracja pruska zdecydowała o sekularyzacji świątyni, w związku z czym rozdzielono wyposażenie liturgiczne i ołtarze między inne parafie, m.in. Sypniewo, Osielsko czy bydgoską farę. W kolejnych dekadach w dawnym kościele klarysek znajdował się magazyn, remiza strażacka, a w 1890 r. Towarzystwo Historyczne Obwodu Nadnoteckiego zorganizowało protomuzealną ekspozycję historyczną na dawnym chórze. Wraz z powrotem Bydgoszczy do Macierzy w 1920 r. kościołowi klarysek przywrócono funkcje sakralne.

MUZEUM

Kolejny istotny etap dla zabudowań przy ul. Gdańskiej 4 rozpoczął się po II wojnie światowej. W 1946 r. kompleks poszpitalny został przekazany Muzeum Miejskiemu im. Leona Wyczółkowskiego (ob. Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy). W budynku ulokowano sale wystawiennicze, magazyny, przestrzeń biurową i administracyjną. Przeprowadzane w kolejnych latach prace adaptacyjne i remontowe nie miały charakteru całkowitej przebudowy, wobec czego stan gmachu coraz bardziej się pogarszał. W kwietniu 2009 r. kompleks przestał służyć celom wystawienniczym. Dzięki decyzji władz miasta o przeznaczeniu środków finansowych rozpoczęła się trwająca ponad dekadę gruntowna przebudowa i rozbudowa siedziby Muzeum. W trakcie prowadzonych prac natrafiono na ślady dawnych malowideł.

MALOWIDŁA ŚCIENNE

Przez dziesięciolecia tajemnice ścian dawnego refektarza były ukryte pod warstwami tynku i farby. Jak się okazało, wnętrze zostało pokryte manierystycznymi polichromiami, które przedstawiają cykl pasyjny. Kompozycja przedstawień w układzie pasowym obiega górną części ścian. Można wyróżnić poszczególne sceny, które zaczyna Ostatnia Wieczerza. Malowidła są wykonane w technice tempery jajowej na barwionej pobiale wapiennej położonej na tynku. Cechy stylowe i kolorystyka wskazują na silne wpływy malarstwa i grafiki północnoeuropejskiej oraz sięganie do wzorców nie tylko nowożytnych, ale i nawet późnogotyckich.  W ich datowaniu pomogła data 1616 wyryta w kartuszu na centralnej belce stropowej. Do nowo wybudowanej siedziby klaryski wprowadziły się w roku 1618, zatem czas powstania malowideł można zatem wiązać z latami 1616-18.

Pierwsze partie malowideł zidentyfikowali pracownicy Działu Konserwacji MOB podczas nadzoru prac remontowych budynku na początku maja 2018. Muzealni konserwatorzy po uzyskaniu dostępu do ścian sukcesywnie usuwali wszystkie wtórne tynki identyfikując większość odsłoniętych przedstawień poczynając od Ostatniej Wieczerzy. Wtedy również zlokalizowano zamurowane nisze oraz glify okienne – w ścianie północnej i wschodniej oraz pierwotne wejście do refektarza.

Malowidła uległy poważnym zniszczeniom w okresie rozbiorowym. W latach 60. i 70. XIX w. przeprowadzono znaczące prace związane z przebudową i rozbudową gmachu. Istniejące wcześniej krużganki-przejścia pomiędzy dawnym klasztorem i kościołem zostały zniszczone. W związku z nowymi funkcjami pomieszczenie refektarza zostało przebudowanie, m in wstawiono ścianki działowe. Oryginalne tynki zostały częściowo skute, część została uszkodzona gęstą siecią nasieków wykonanych młotkiem, aby ułatwić narzucenie nowego tynku.  Zamurowano wtedy także okrągłołukowe nisze, kominek, wyjście do wirydarza lub krużganka.  W ścianie północnej wybito trzy płaskołukowe przejścia do sąsiedniego skrzydła. Skutkiem tych prac część była bezpowrotna utrata części malowideł zwłaszcza w części zachodniej oraz poważna, katastrofalna wręcz destrukcja pozostałych.

Od 2019 do 2025 prowadzono prace konserwatorskie polegające na konsolidacji warstw, oczyszczanie powierzchni malowideł, wypełnianiu ubytków zaprawy, wypełnianie ubytków warstwy malarskiej oraz koniecznych pracach badawczych. Niemal dokładnie 12 lat po zamknięciu budynku dla zwiedzających, w kwietniu 2021 r. goście Muzeum mieli okazję zapoznać się z pierwszymi efektami prac konserwatorskich i rozbudowy placówki. Otwarcie refektarza dla zwiedzających nastąpiło 5 czerwca 2025 roku. Badania ikonograficzne nadal trwają. Na ich podstawie będą prowadzone dalsze prace konserwatorskie Malowidła sali dawnego refektarza są bowiem unikatem nie tylko na skalę regionu, ale i Polski.

Przedstawienia:

• • • Ściana wschodnia:*Ostania Wieczerza,  *scena niezidentyfikowana
    • Ściana południowa: * Chrystus w Ogrójcu, *Pocałunek Judasza, *Chrystus przed Herodem,*scena zniszczona całkowicie
    • Ściana zachodnia: * scena zniszczona całkowicie , *Chrystus przed Kajfaszem, *Chrystus przed Piłatem
    • Ściana północna: * relikt  niezidentyfikowanej sceny z postacią żołnierza,* Piłat umywający ręce podczas wyprowadzania  Chrystusa z pretorium,  *relikty sceny Jezus upada pod krzyżem, *Grupa Marii, św. Weroniki  i św. Jana, *dwa niewielkie relikty niezidentyfikowanej sceny, prawdopodobnie Ukrzyżowania
    • Ściana wschodnia: *scena zniszczona całkowicie na skutek przeprucia ściany nowym otworem okiennym na lewo od Ostatniej Wieczerzy

Zespół Konserwatorski :

• • • Konserwatorzy MOB: Lesław Cześnik, Magdalena Gapińska, Piotr Kopciewicz,  Joanna Truszkowska
    • Dyplomantki z Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu: Kamila Bucior, Maria Juszkiewicz, Dominka Piekarska pod kierunkiem prof. dr. hab. Roberta Rogala i Lesława Cześnika,   2019 – 2021
    • Marta Walasek, 2025 – prace konserwatorskie sceny Piłat umywający ręce
    • Rusłan Dik, Rimma Vasylieva, Serhij Novakov – prace tynkarskie
    • Konsultanaci: prof. dr hab. Robert Rogal, prof. dr hab. Jacek Tylicki, dr Sebastian Dudzik
    • Badania historyczno – architektoniczne: dr hab. Joanna Kucharzewska, prof. UMK,  Piotr Dąbrowski
    • Opracowanie rysu historycznego: Kamil Ściesiński
    • Tekst: Lesław Cześnik, Kamil Ściesiński