Inne Miasto. Zniszczenia wojenne Bydgoszczy (1939-1945)

II wojna światowa przyniosła olbrzymie zniszczenia na terenie Polski. Miejska zabudowa Bydgoszczy także doznała nieodwracalnych zmian w czasie tych tragicznych wydarzeń. Wiele obiektów ucierpiało we wrześniu 1939 r., kwietniu 1943 r. i w styczniu 1945 r. Inne Niemcy zlikwidowali w ramach systematycznych wyburzeń, po to aby w ich miejsce wznieść nową zabudowę. Plany te nigdy nie doczekały się realizacji, a zabytkowa architektura, m.in. zachodnia pierzeja Starego Rynku, zniknęła z krajobrazu miejskiego bezpowrotnie. Okupanci w ramach germanizacji z premedytacją niszczyli obiekty związane z katolicyzmem i judaizmem. Dodatkowo z przestrzeni publicznej usuwali wszelkie ślady polskości i lokalnej tożsamości, a więc elementy małej architektury, pomniki i tablice pamiątkowe.

Po zakończeniu okupacji niemieckiej bilans materialnych strat Bydgoszczy był nieporównywalnie mniejszy niż wielu innych polskich miast. Zniszczono lub rozebrano zaledwie kilka procent budynków. Obiekty przemysłowe ucierpiały w niewielkim stopniu. Szybko przystąpiono do porządkowania i odbudowy przestrzeni miejskiej. Pośpiech przy realizacji tychże działań wynikał z organizacji w 1946 r. Pomorskiej Wystawy Rzemiosła, Przemysłu i Handlu oraz obchodów 600. rocznicy nadania Bydgoszczy praw miejskich. Nie bez znaczenia okazał się także brak dostatecznych środków finansowych. Dlatego część zrujnowanych budynków rozebrano, a w ich miejsce wzniesiono nowe. Inne zostały odbudowane, ale już w zmienionej formie. Ponadto władze miejskie usunęły spalony gmach teatru. Odbudowy nie doczekała się zachodnia pierzeja Starego Rynku czy synagoga. Sukcesywnie postępował proces przywracania pomników, figur i tablic pamiątkowych.

W ostatnim okresie zabudowano wschodnią część ul. Mostowej i na nowo utworzono ul. Jatki, przywrócono m.in. pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa i fontannę „Potop”. Dawny wygląd odzyskał most Staromiejski. Od wielu lat podnoszona jest kwestia odbudowy zachodniej pierzei Starego Rynku i zagospodarowania placu, na którym znajdował się Teatr Miejski.

Na wystawie w roli głównej występuje utracona w czasie wojny tkanka miejska, którą możemy poznać, a wręcz poczuć dzięki archiwalnym fotografiom. Historie ludzi użytkujących zniszczone obiekty oraz funkcje tychże budowli odnajdujemy za sprawą pozostawionych w gruzach lub ocalonych z zawieruchy wojennej przedmiotów, dokumentów, pamiątek czy zdjęć rodzinnych, a także zachowanych relacji. O działaniach zbrojnych, które przyczyniły się do dewastacji fragmentów Bydgoszczy, przypomina nam porzucona przez walczących broń czy militaria. Ponadto dzisiejszy wygląd i nowe wykorzystanie zrujnowanych niegdyś miejsc widzimy w obiektywie bydgoskiego fotografika, Wojciecha Woźniaka.

Inspiracją do przygotowania ekspozycji stał się cytat „Inne miasto miałam w pamięci, inne zobaczyłam teraz” pochodzący z wydanych w 1976 r. wspomnień Oli Obarskiej, w których znana aktorka i śpiewaczka operetkowa przedstawiła obraz Bydgoszczy w styczniu 1945 r. wraz z płonącym gmachem przybytku Melpomeny. Fragment wypowiedzi artystki można odnieść nie tylko do międzywojennego oblicza naszego miasta czy tuż przed końcem okupacji niemieckiej, ale także do okresu powojennego i Bydgoszczy współczesnej. Wszakże miasto i jego architektura jest „tworem żywym”, podlegającym ciągłej zmianie, ewolucji. Zniszczone budynki remontuje się, modernizuje czy zastępuje nowymi. Zasiedlają je kolejne pokolenia mieszkańców. Trwała jest jednak pamięć bydgoszczan o utraconych w czasie wojny miejscach i bezcennych obiektach, takich jak zachodnia pierzeja Starego Rynku z kościołem pojezuickim, Teatr Miejski czy synagoga. I chociaż te budowle-symbole już nie istnieją, to stale kreują tożsamość kulturową i lokalną mieszkańców, mocno działają na naszą wyobraźnię i są obecne w bydgoskim dyskursie.

Dobrą okazją do przybliżenia na wystawie tematyki drugowojennej jest przypadająca w styczniu 2025 r. 80. rocznica zakończenia okupacji niemieckiej w mieście nad Brdą. Nieprzypadkowo też ekspozycję prezentujemy w tworzonym Muzeum Historii Bydgoszczy.

dr Anna Nadolska

-‍————–

• Inne Miasto. Zniszczenia wojenne Bydgoszczy (1939-1945)
• miejsce: Spichrze nad Brdą, ul. Grodzka 7-11
• kurator: dr Anna Nadolska, Filip Semrau
• aranżacja wystawy: Ewa Widacka-Matoszko
• realizacja wystawy: Łukasz Maklakiewicz
• oprawa graficzna: Beata Sawicka
• edukacja: Karolina Krueger
• wernisaż: 17 stycznia 2025 r., godz. 18:00