Inne Miasto. Zniszczenia wojenne Bydgoszczy (1939-1945)

II wojna światowa przyniosła olbrzymie zniszczenia na terenie Polski. Miejska zabudowa Bydgoszczy także doznała nieodwracalnych zmian w czasie tych tragicznych wydarzeń. Wiele obiektów ucierpiało we wrześniu 1939 r., kwietniu 1943 r. i w styczniu 1945 r. Inne Niemcy zlikwidowali w ramach systematycznych wyburzeń, po to aby w ich miejsce wznieść nową zabudowę. Plany te nigdy nie doczekały się realizacji, a zabytkowa architektura, m.in. zachodnia pierzeja Starego Rynku, zniknęła z krajobrazu miejskiego bezpowrotnie. Okupanci w ramach germanizacji z premedytacją niszczyli obiekty związane z katolicyzmem i judaizmem. Dodatkowo z przestrzeni publicznej usuwali wszelkie ślady polskości i lokalnej tożsamości, a więc elementy małej architektury, pomniki i tablice pamiątkowe.

Po zakończeniu okupacji niemieckiej bilans materialnych strat Bydgoszczy był nieporównywalnie mniejszy niż wielu innych polskich miast. Zniszczono lub rozebrano zaledwie kilka procent budynków. Obiekty przemysłowe ucierpiały w niewielkim stopniu. Szybko przystąpiono do porządkowania i odbudowy przestrzeni miejskiej. Pośpiech przy realizacji tychże działań wynikał z organizacji w 1946 r. Pomorskiej Wystawy Rzemiosła, Przemysłu i Handlu oraz obchodów 600. rocznicy nadania Bydgoszczy praw miejskich. Nie bez znaczenia okazał się także brak dostatecznych środków finansowych. Dlatego część zrujnowanych budynków rozebrano, a w ich miejsce wzniesiono nowe. Inne zostały odbudowane, ale już w zmienionej formie. Ponadto władze miejskie usunęły spalony gmach teatru. Odbudowy nie doczekała się zachodnia pierzeja Starego Rynku czy synagoga. Sukcesywnie postępował proces przywracania pomników, figur i tablic pamiątkowych.

W ostatnim okresie zabudowano wschodnią część ul. Mostowej i na nowo utworzono ul. Jatki, przywrócono m.in. pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa i fontannę „Potop”. Dawny wygląd odzyskał most Staromiejski. Od wielu lat podnoszona jest kwestia odbudowy zachodniej pierzei Starego Rynku i zagospodarowania placu, na którym znajdował się Teatr Miejski.

Na wystawie w roli głównej występuje utracona w czasie wojny tkanka miejska, którą możemy poznać, a wręcz poczuć dzięki archiwalnym fotografiom. Historie ludzi użytkujących zniszczone obiekty oraz funkcje tychże budowli odnajdujemy za sprawą pozostawionych w gruzach lub ocalonych z zawieruchy wojennej przedmiotów, dokumentów, pamiątek czy zdjęć rodzinnych, a także zachowanych relacji. O działaniach zbrojnych, które przyczyniły się do dewastacji fragmentów Bydgoszczy, przypomina nam porzucona przez walczących broń czy militaria. Ponadto dzisiejszy wygląd i nowe wykorzystanie zrujnowanych niegdyś miejsc widzimy w obiektywie bydgoskiego fotografika, Wojciecha Woźniaka.

Inspiracją do przygotowania ekspozycji stał się cytat „Inne miasto miałam w pamięci, inne zobaczyłam teraz” pochodzący z wydanych w 1976 r. wspomnień Oli Obarskiej, w których znana aktorka i śpiewaczka operetkowa przedstawiła obraz Bydgoszczy w styczniu 1945 r. wraz z płonącym gmachem przybytku Melpomeny. Fragment wypowiedzi artystki można odnieść nie tylko do międzywojennego oblicza naszego miasta czy tuż przed końcem okupacji niemieckiej, ale także do okresu powojennego i Bydgoszczy współczesnej. Wszakże miasto i jego architektura jest „tworem żywym”, podlegającym ciągłej zmianie, ewolucji. Zniszczone budynki remontuje się, modernizuje czy zastępuje nowymi. Zasiedlają je kolejne pokolenia mieszkańców. Trwała jest jednak pamięć bydgoszczan o utraconych w czasie wojny miejscach i bezcennych obiektach, takich jak zachodnia pierzeja Starego Rynku z kościołem pojezuickim, Teatr Miejski czy synagoga. I chociaż te budowle-symbole już nie istnieją, to stale kreują tożsamość kulturową i lokalną mieszkańców, mocno działają na naszą wyobraźnię i są obecne w bydgoskim dyskursie.

Dobrą okazją do przybliżenia na wystawie tematyki drugowojennej jest przypadająca w styczniu 2025 r. 80. rocznica zakończenia okupacji niemieckiej w mieście nad Brdą. Nieprzypadkowo też ekspozycję prezentujemy w tworzonym Muzeum Historii Bydgoszczy.

dr Anna Nadolska

—————–

• Kuratorzy wystawy: dr Anna Nadolska, Filip Semrau
• Aranżacja plastyczna: Ewa Widacka-Matoszko
• Produkcja wystawy: Łukasz Maklakiewicz
• Fotografie i reprodukcje: Wojciech Woźniak
• Oprawa muzyczna, lektor: Sławomir Dolata
• Konserwacja: Piotr Kopciewicz
• Dostępność: Tomasz Koss
• Edukacja: Karolina Krueger
• Oprawa graficzna: Beata Sawicka
• Promocja: Michał Litorowicz
• Współpraca: Kamil Ściesiński
• Techniczne wykonanie wystawy: Adam Grzybowski, Romuald Tylkowski, Mateusz Dachowski
• Opieka nad wystawą: Katarzyna Koperska, Violetta Bielak, Monika Nowicka

Prezentowane zabytki i materiały pochodzą z zasobów:

Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

oraz

• Miasta Bydgoszczy, Miejskiej Pracowni Urbanistycznej
• Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy
• Archiwum Państwowego w Bydgoszczy
• Biblioteki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Pamięć Bydgoszczan i Regionu. Archiwum Historii Mówionej
• Stowarzyszenia Miłośników Starego Fordonu
• Muzeum Legend Szyperskich „Barka Lemara”
• Stowarzyszenia Bydgoszcz G10
• Narodowego Archiwum Cyfrowego

Patronat honorowy

• Honorowy patronat Prezydenta Bydgoszczy Rafała Bruskiego
• Honorowy patronat Wojewody Kujawsko-Pomorskiego Michała Sztybla
• Honorowy patronat Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego Piotra Całbeckiego
• Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy

Partnerzy                                                           

• Miejskie Centrum Kultury w Bydgoszczy
• Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH₂O
• BMW Dynamic Motors

Patronat medialny

• TVP 3 Bydgoszcz
• Radio Pik

wernisaż: 17 stycznia 2025 r., godz. 18:00